Çukur (Boşluklu) İmla Hakkı

Konik bir yapıya haiz astar metalin arkasına yerleştirilen patlayıcının, infilak enerjisini tek noktaya odaklayarak bir istikamete hareket ettirmesi için imal edilmiş harp başlığı türüdür.

Amerikalı bilim insanı Charles Edward Munroe çalışmaları sayesinde keşfedilmiştir. Munroe, yaptığı deneylerde bakır bir koninin arkasındaki patlayıcılar ateşlendiğinde bakırın binlerce derecelik bir ısıyla eriyerek sıvı bir şekil alıp ileriye doğru kuvvetli bir şekilde akarak karşısına çıkan onlarca milimetrelik çeliği saniyeler içinde delip geçtiğini keşfetmiştir. 1888 yılında Charles E. Munroe tarafından keşfedilen bu etki kaşifinin adına ithafen ”Munroe Etkisi” olarak adlandırılmıştır. Alman ve İsviçre’li mucitlerin bağımsız olarak geliştirdikleri ve lisansını aldıkları sistem İngiltere, Almanya ve ABD’de üretilmiştir. İlk modelleri Alman planör piyadesi birlikleri tarafından Belçika sınırları içerisindeki Eben Emael saldırısında kullanılmıştır.

Bilimsel literatürde bu keşif ‘Munroe Etkisi olarak geçse de ülkemizde bu etki ‘Çukur (Boşluklu) İmla Hakkı‘ terimleriyle bilinir. Bu etkiden yola çıkılarak geliştirilen özel patlayıcı türlerine de ‘Shaped Charge’, Türkçe karşılığıyla Şekillendirilmiş Patlayıcı deniyor.

Shaped Charge: Patlama yönünün kontrol altına alınabildiği patlayıcı türüdür. Özellikle tanksavar silahlarında yaygın olarak kullanılır.

Optimum penetrasyon için, normal olarak yüksek bir patlama hızı ve basınca sahip bir yüksek patlayıcı seçilir. Yüksek performanslı bir anti-zırh savaş başlığında kullanılan en yaygın patlayıcı [HMX] (octogen)dir. Ancak çok hassas olduğu için hiçbir zaman saf hâlde kullanılmamıştır. Doğal olarak patlayıcı içerisine az miktarda plastik bağlaçlar karıştırılır. Diğer yüksek performans patlayıcıları ise RDX bulunan kompozisyonlar, PBXs veya TNT karışımları (Composition B ve Cyclotol) veya ciladır (Cyclonites). Bazı patlayıcılara patlama ve patlama sıcaklığını artırmak için toz alüminyum dahil edilir. Ancak bu ilave malzeme boşluklu imla hakkının etkinliğini azaltır. İlk başlarda içerisinde çok yüksek performanslı ama hassas CL-20 kullanılan savaş başlığı, bu patlayıcının hassasiyeti nedeniyle, şu anda, PBX kompozit LX-19 şeklinde patlayıcı ile değiştirilmiştir.

Prensip olarak, mermi zırha çarptığında, içindeki patlayıcı 360 derecelik bir küre şeklinde patlamak yerine, merminin burnuna doğru patlar. Türkçeye ‘Şekillendirilmiş Patlayıcı’ olarak çevrilse de burada şekillendirilen şey aslen patlayıcı değil, merminin içidir.

Yapılan çalışmalarda; bakır bir koninin arkasındaki patlayıcılar ateşlendiğinde, bakırın binlerce derecelik bir ısıyla eriyerek sıvı bir şekil alıp ileriye doğru kuvvetle akarak karşısına çıkan onlarca milimetrelik çeliği saniyeler içinde delip geçtiği gözlenerek keşfedilmiştir.

Nükleer silahları harekete geçirmek, zırh delmek, metalleri kesmek veya şekle sokmak için kullanılır. Tanksavar füzesi, düşük kalibreli mermiler, tüfek bombaları, mayın, değişik türden hava/kara/denizden fırlatılan güdümlü füzelerin savaş başlıklarında kullanılmaktadır. Bunun yanında bu mantık özellikle artık kullanılmayan ve yıkılması istenen binaların temellerinde kullanılan metal aksamın tahrip edilerek çökmesini sağlamak için inşaat yıkım ekiplerince de kullanılır. Çukur imla hakkı askerî kullanımı dışında en çok petrol ve doğal gaz sanayiinde kullanılır.

Çukur İmla Hakkı varyasyonları

Doğrusal Biçimli Patlayıcılar (Linear Shaped Charge (LSC))

V-şeklindeki profile ve değişen uzunlukta bir astara sahiptir. Astar patlayıcı ile çevrili olup, patlayıcı sonra bu patlamayı korumak ve sınırlandırmak (bastırıp sıkıştırmak) için hizmete uygun bir malzeme ile kaplıdır. Patlayıcı astar ucunun üstündeki patlayıcı ile ateşlenir. Patlama astarı sürekli, bıçağa benzer (düzlemsel) bir jete dönüştürür. Bu jet patlayıcı miktarına göre yoluna çıkan herhangi bir kalınlıktaki materyali keser. Karmaşık geometriklerin kesimi için doğrusal biçimli patlayıcıların esnek sürümleri de bulunmaktadır. Bunun için kurşun ve yüksek yoğunlukta köpük ile kaplı biçimlendirilebilir/esnek astar malzeme kullanılır. PONE’lar haddelenmiş çelik kirişleri (RSJ) ve binaların kontrollü yıkımı gibi yapısal hedefleri kesmek için yaygın olarak kullanılmaktadır. PONE’lar ayrıca uzay mekiklerin çok aşamalı roketlerini ayırmak için kullanılır.

Patlayarak Oluşan Nüfuz Edici

Patlayarak Oluşan Nüfuz Edici (Explosively Formed Penetrator (EFP)) ya da bilinen adlarıyla Kendinden Dövme Patlayıcı (Self-Forging Fragment (SFF)), Patlayarak Şekillendirilmiş Mermi (Explosively Formed Projectile (EFP)), Kendinden Dövme Mermi (Self-Forging Projectile (SEFOP)), Tabaka Patlayıcı, ve Misznay-Schardin (MS) Patlayıcı. PONE yumuşak ve işlenmemiş metal parçasının (bakır, demir veya tantal) patlayıcının (çok daha az paylayıcı kullanarak) patlaması ile şekil değiştirmesi ve yüksek çıkış hızına sahip mermiye dönüşmesidir. Bu işlenmemiş metal parçasının, hedefe doğru saniyede iki kilometre hıza ulaştığı tahmin edilmektedir. Klasik boşluklu imla hakkına nazaran PONE’ların en önemli artısı muazzam etkinliğidir ki bu normal patlayıcının çapının yüzlerce katına eşittir.

Peş Peşe Sıralı (Tandem) Savaş Başlığı

Bazı günümüz tanksavar silahlarında (RPG-27, RPG-29) ve füzelerde (TOW 2B, ERYX, HOT, MILAN) kullanılan peşpeşe sıralı savaş başlıklı boşluklu imla hakkı basit olarak biri önde diğeri arkada bulunan ve aralarında belirli bir mesafe bulunan iki boşluklu imla hakkından oluşur. İlk olarak 1980li yıllarda geliştirilen TOW-2B tanksavar silahında kullanılmıştır. Silahın gelişimindeki en önemli etken ABD ordusu üzerindeki medya ve ABD kongresinden gelen baskılardır. Bunun sebebi NATO envanterinde bulunan tanksavar silahlarının SSCB tarafından geliştirilen yeni nesil reaktif zırhla kaplı tanklara karşı etkisiz kaldığının anlaşılmasıydı. Ordu bunun üzerine 40mm öncü boşluklu imla haklı savaş başlığını TOW-2B uyarladı.

Genellikle, öncelikli amacı ERA zırhı ve fayansı bozmaya yönelik olan öncü patlayıcı arkasındakine nazaran daha küçüktü. Buna örnek peşpeşe sıralı savaş başlıkları US patents 7363862 ve US 5561261’dir. ABD yapımı Hellfire zırhsavar füzesi ikisi de aynı çapa sahip boşluklu imla haklı savaş başlıkları tasarımı ile bir müdendislik harikasıdır. Son olarak Rusya 125 mm’lik tank topu için aynı mantıkla çalışan bir top mermisi geliştirmiştir. Yapılan denemelerde arka kısımda bulunan set öndeki sete müdahale etmiş bu da merminin sızma etkisini azaltmıştır. Sonuç olarak hem Hellfire hem de Rus yapımı 125mm muhimmata ait aynı çaptaki peşpeşe sıralı savaş başlıkların zırha nüfuz etmesi azalmış ancak sonraki zırh etkisi denilen gerideki zırha yaptığı etki ve darbe artmıştır.