Hava Üstünlüğünde Görüş Ötesi Kabiliyet ve En İyi Uçaklar

“Uçakların sahip oldukları yüksek performanslı BVR füzeleri, düşmanı yenmek için uçağın teknik kapasitesi kadar önemlidir.”

BVR (Görüş Ötesi Menzil) yetenekleri en iyi uçakların listesini oluşturmak bizler için kolay bir çalışma olmadı. Bu birbirinden muazzam, mühendisliğin sanat eserleri diyebileceğimiz savaş uçakları ve onları yaratan binlerce mühendisin & teknisyenin emeğini değerlendirmek belki haddimize dahi olmayabilir. Fakat yapmak istediğimiz kendi araştırmalarımız sonucunda bir tartışma ortamı yaratarak, en doğruya yakın bakış açısını her taraf için oluşturabilmek. Bu nedenle bazı seçimlerimizi tartışmayı tetikleyici şekilde listemize yerleştirmiş olabiliriz. Bir diğer amacımız da gelişen havacılık teknolojisini takip etmenizi ve anlamınızı kolaylaştırabilmek.

BVR son yıllarda sıkça duymaya başladığımız aslında yeni olmayan bir kavram. Havacılık dünyasında Beyond Visual Range olarak adlandırılan bu konseptin dilimize çevirisi görüş ötesi menzil. Basit bir ifade ile bizim burada değerlendirmek istediğimiz pilotun düşman uçağını görsel olarak görmeden uzak mesafelerden tanımlayarak, kendini tehdit altına sokmadan imha edebilme yeteneği. Görsel mesafelerde it dalaşı (WVR) olarak adlandırdığımız mücadele ise daha farklı aerodinamikler ve yeteneklerin konusu. Makalemizde BVR konseptini değerlendirdiğimiz için uçakların it dalaşı diyebileceğimiz yeteneklerini dikkate almayacağız. Fakat bu kabiliyeti de önemli gördüğümüz için kısa notlar ile bahsederek, hava-hava mücadelesinin birden çok dinamiği olduğunu vurgulamaya çalışacağız.

Bir savaş uçağını diğer düşman uçaklarına karşı üstün kılabilecek birçok etken vardır. Örneğin, sorti oranı, bakım süreleri, operasyonel maliyetler, kullanıcı ara yüzü ve güvenirliktir. İyi bir pilot, uçuş tecrübesiyle geliştirdiği taktikler sayesinde uçağının zayıf yönlerini telafi ederek güçlü yönlerine odaklanabilir, kendinden daha performanslı uçakları yenebilir. Bu noktada talihin savaşların kaderini değiştirdiği gibi pilotu da kazanan taraf yapabileceğini unutmamak gerekir. Peki, neden BVR bu kadar önemli, bölgemizden bir örnek vermek gerekirse AIM-54 Phoenix,  F-14 uçaklarında kullanılan zamanının en uzun menzilli hava hava füzesinden biriydi. 200 km’ye yakın menzili vardı. 1980-1988 İran-Irak Savaşı’nda İran F-14’leri çağdaş BVR füzeleri ile kıyaslanamayacak AIM-54’ler ile 63 hava zaferi kazanmıştı.

Uçakların BVR kapasitelerinin değerlendirmesi

BVR konseptini daha kolay ifade edebilmek için 4 ana kategoriye bölerek her kategori kendi içinde değerlendirmek daha doğru olacaktır. Öncelikle, hangi sistemlerin ve karakteristik özelliklerin BVR muharebesinde etkili olduğuna bakalım, çünkü bu kabiliyetlere göre uçakları değerlendiriyor olacağız.

1- Hedefi tespit edebilmek

Pilot’un dost/düşman tanımlamasını yapabilmesi (IFF), düşman ise hangi taktik ile saldıracağına karar verebilmesi için azami bir mesafeden tespit imkânının olması. Bu noktada uçağın radarının düşük ve yüksek arama modlarında gönderdiği sinyaller ile kendini düşman radarlarında ele vermemesi tercih edilir. Bunun için;

• Gövde için gelişmiş tespit sistemleri. Örneğin AESA radar, geniş bir alanı görebilecek büyük radar, tespit ederken tespit edilmeme (LPI – Low Probability of Intercept) özelliği, gelişmiş kızıl ötesi arama ve takip (IRST) sistemi.
• Yukarıda bahsettiğimiz sistemlerin birbirine ağ merkezli harp içinde uyumlu çalışması (Data link bağlantısı).
• Gövde içi ve dışı diğer sensörler.
• Yer radarları ve havadan erken uyarı ve kontrol uçaklarının(AWACS / AEW&C) radarları ile entegre çalışabilmek. Düşman radarlarını yanıltıcı & bastırıcı sistemler.
• Uçağın sağladığı düşük görünürlük, karıştırmaya karşı güvenilir veri bağlantısı, elektronik harp ve elektronik harbe karşı koyma sistemleri.

Burada görebileceğiniz gibi birlikte çalışabilirlik önemli bir kuvvet çarpanı. Bölgedeki başka bir hava radarı ya da deniz devriye uçağı size düşman hakkında bilgi verebilir ve pilotun farkındalığını arttırabilir. Bu noktada;

• Diğer dost/koalisyon hava güçleri ile uyumlu & güvenilir iletişim, IFF, havada yakıt ikmali sistemi.
• Diğer dost/koalisyon hava güçleri ile güvenilir data paylaşımı.

2- Angaje olup düşmanı yenmek

Uçakların sahip oldukları yüksek performanslı BVR füzeleri, düşmanı yenmek için uçağın teknik kapasitesi kadar önemlidir. Batı bloğunun bilinen genel BVR füzeleri Meteor ve AIM-120’lerin menzilleri ve manevra kabiliyetleri irtifa yüksekliklerine göre değişmektedir. Bu füzeleri etkin kullanabilmenin bir yolu da data link paylaşımı üzerinde diğer dost radarları kullanarak angaje olabilmektir. Örneğin, bölgede seyir halindeki bir hava savunma kruvazörünün radarını, AWACS radarlarını ya da düşük görünürlüklü bir uçağın yaptığı radar aydınlatmasını düşman uçağa angaje olabilmek için kullanabilmek.

• Gelişmiş Aktif Faz Dizinli Radarlar (AESA) ve gövde içi diğer tespit sensörleri.
• Modern uzun menzilli, yüksek hızlı, no escape zone (kurtuluşu olmayan alan) AA füzeleri.

• Farklı taktikler için farklı taracı başlıklar.
• Karıştırmaya karşı koyabilen Elektronik karşı önlemeye (ECCM) sahip hava füzesi (SU-35S Khibiny elektronik podunun AIM-120 serisi füzeleri yanıltabildiği iddia edilmektedir).
• İtiş kontrol özelliğine sahip AA füzeleri (Yükse irtifa füzelerin sadece kanatları ile manevra yapması hava yoğunluğunun düşük olması nedeniyle zorlaşmaktadır).
• Ramjet motorlu hava hava füzeleri.

3- İstenildiği zaman tekrar pozisyon alabilmek

İstenildiği zaman tekrar pozisyon alarak başka hedefe angaje olabilmek ya da geri çekilmek.

• Yüksek manevra enerjisi.
• Görev için ihtiyaç duyulan silah yükünden taviz vermeden düşük görünürlük (Genellikle düşük görünürlük ve yüksek manevra kabiliyeti birbirleri ile çelişkilidir, bir kabiliyetin ağır basması için diğer kabiliyetten fedakârlık etmeyi gerektirebilmektedir.)
• Tespit edildiği durumlarda sahte hedef ve bir nevi elektronik karıştırma sistemi olan MALD-J ve benzeri sistemleri kullanabilmesi.
• Supercruise (ses üstü art yakıcı kullanmadan uçabilmek)
• Yüksek irtifalarda (yoğun olmayan havada) görev uçuşu yapabilmek ve buna uygun aerodinamik tasarım.

4- Gerekli ise tekrar saldırabilmek

• Yeterli füze taşıyabilmek, ideal olarak 2 adetten daha fazla BVR taşıyabilmek.
• İyi bir muharebe dayanıklılığına sahip olmak, örneğin menzili uzun, bakım süreleri kısa parça değişimleri kolay, motor ömürleri uzun olması.
• Uçağın havada hızlı ve etkin bir şekilde yakıt ikmali yapabilmesi.

BVR angajmanlarında durumsal farkındalık, füze kapasitesi ve muharebe dayanıklılığı yüksek manevra kabiliyetinden daha önemlidir. Ses üstü hız ve supercruise yetenekleri hava muharebesinde kazanmak ya da hayatta kalmak için fırsat yaratmaktadır. Durumsal farkındalık hayatidir. Çünkü görüş ötesi muharebede görsel olarak düşmanı tanımlamanız mümkün değildir. Bunu sahip olduğunuz gelişmiş sensör teknolojileriniz ile yaparsınız.

Durumsal farkındalık ve düşük görünürlük arasındaki güçlü ilişki F-22 & F-35 gibi uçakların pasif sensörlerini ya da diğer hava & deniz araçlarının radarlarını kullanarak tespit edilmeden en uygun pozisyonda angaje olmayı sağlamaktadır. Pasif radar sitemlerinden bazıları hedefin kendiliğinden yayınladığı ışıma tiplerini (uçak arama ve meteoroloji radarları, IFF vericileri, telsiz yayınları) kullanır. Bazıları ise ucuz ve çok sayıda FM verici benzeri karasal antenlerden hedefe uçağa çarpıp yansıyan radyo dalgalarını dinleyerek hedef tespiti yaparlar. Düşük görünürlüklü uçakların yer merkezli multi-static radarlar, düşük frekanslı radarlar, AESA radarları (Yakın mesafelerden) ya da kızıl ötesi tarayıcılar (IRST) ile tespiti mümkün olabilmektedir. Eğer düşük görünürlüklü bir uçak iseniz öncelikle sizi kendi hava sahanızda dahi havada tehdit edebilecek düşman saldırı ve bombardıman uçaklarını vurmayla ilgilenirsiniz. Bunun için ihtiyacınız olan şey, uzun menzilli ve düşmana kaçış imkânı vermeyen Meteor benzeri füzelerdir.

Senaryolar

Konuyu daha iyi anlayabilmek için senaryolar üzerinde çalışılabilir. Örneğin BVR muharebesinin yaşandığı bir bölgenin düşman uçaklara kapatılması (Air Superiority) ya da bir bölgenin hava sahasının düşman uçaklara karşı savunulması görevleri. Örneğin küresel hedeflerinizin olmadığı, küçük bir ülkesiniz. Bu ve benzeri ülkelerin hava kuvvetleri yapılanması, rakip ülkelerin kendi hava sahalarını işgal ve kontrol etmesini zorlaştırmak ya da önlemeye yöneliktir. Hava kuvvetleri dışında çok katmanlı bütünleşmiş bir hava savunma sistemi ve dağılmış hava üstlerine sahip ülkeler için düşük maliyetli fakat yüksek BVR kabiliyetli Gripen gibi uçaklar ideal çözüm sunmaktadır. Gripen’nin yüksek BVR kapasitesi öncelikle Nisan 2016 da operasyonel hale getirilen Meteor füzesinde kaynaklanmaktadır. Meteor füzesi ramjet tahrikli uzun menzili ile birçok batılı rakibini geride bırakmıştır. Füzenin yüksek enerjisi ve manevra kabiliyeti hızı ile birleştiğinde yıllarca Amraam (AIM) füzelerinden kaçmak için eğitilen pilotlara kaçış alanı vermemektedir (No Escape Zone).

Gripen’in görece küçük boyutu nedeniyle sahip olduğu düşük radar izi ve pilotların durumsal farkındanlık yetenekleri sayesinde, bu küçük İsveçli çok tehlikeli bir rakip haline gelmiştir. NATO ülkelerinin ve bizimde kullandığımız AIM-120B/C5/C7 orta menzilli hava hava füzeleri 40 ila 60-70 km arası menzile sahipken, Meteor +100 km menzili ile kuvvet çarpanı haline gelmiştir. Eğer büyük bir coğrafyaya sahip bir ülke değilseniz, hava üstlerinden uzak olmayan sınırlar sayesinde Gripen’in sınırlı menzili ve silah taşıma kapasitesi çok büyük bir kısıtlama yaratmamaktadır. Azalan yakıt ve mühimmat hızlı bir şekilde takviye edilerek, Meteor gibi uzun menzilli füzeler sayesinde düşman uçakların füze menziline girmede onları hedef almak mümkün olabilmektedir. Meteor’un Ramjet motoru ise “throttleable” özelliği ile değişken kanallı yakıt akışı kontrol edilebilen bir motora sahiptir. Bu sayede aktif radarı hedefi ararken yavaşlayıp hedefi bulduğunda ise maksimum sürate çıkabilir, çevik bir hedefi kovalarken yavaşlayabilir. Bu çok önemli bir taktik avantajdır (Kılıç, 2017).

Dünyanın en hızlı önleme uçağı

Bir kıtadan diğerine geniş bir coğrafyada çıkar alanlarına sahip bir ülkenin hava savunmasını düşünürsek, öncelikle düşük görünürlükten fedakârlık ederek büyük sensörlere (Büyük ön radar Mig-31 PESA radarı), hızlı ve uzun menzilli bir uçağa ve uzun menzilli füzelere ihtiyacınız olacaktır (Mig-31). Çünkü muhtemelen bu ülkenin taktiği yüksek manevra kabiliyetini ikinci planda tutarak, düşmanın savaş uçaklarını, havadan yakıt ikmal, AWACS ve bombardıman uçaklarını cephe gerisinde hedef almak olacaktır. Mig-31 bu görevler için üretilmiş 2.83 Mach hızıyla dünyanın en hızlı önleme uçağıdır.

Bir bölgenin hava üstünlüğünü ele geçirip, bölgeyi düşman uçaklarına kapatmak (Arae Denial) farklı kabiliyetlere sahip bir uçağı beraberinde getirmektedir. Kendi hava sahasının dışında başka bir hava sahasını kontrol etmek, eskort görevleri icra etmek öncelikle uzun menzilli uçaklara sahip olmayı gerektirmektedir. Bununla birlikte kara konuşlu hava savunma sistemlerinden sakınmak için düşük görünürlük önemli bir avantajdır. Bu özelliğe sahip uçaklar kullandıkları HOBS (High-Off-Boresight-Yüksek Yanal Görüş Açısını) kabiliyeti it dalaşı yeteneklerini geliştirerek düşük görünürlük ile kaybedebildikleri çeviklik dezavantajını minimize etmeyi hedeflemektedirler.

F-22 ve F-35 Kombinasyonu

F-22 bu alanda dominant bir uçak olarak dünyanın birçok bölgesinde görev icra etmektedir. Uçakların temel donanımları incelendiğinde şu kanıya varmak çok zor olmayacaktır. ABD Hava Kuvvetlerinde envantere girmeye devam eden F-35’ler F-22’ler tarafından korunacak ve it dalaşı dışında kalmalarına yardımcı olunacaktır. F-22 düşman hava sahasını kontrol ederken, F-35’lerin temel görevi Deep Strike olarak adlandırılan düşmanın cephe gerisindeki hedeflerin imha edilmesine olacaktır. Birbirini tamamlayan bu iki uçağın kombinasyonu önümüzdeki 15-20 yıl gökyüzünü kontrol etmeye devam edecektir.

Kuşkusuz çevik Su-35S ve Çinli türevleri hava üstünlüğü konusunda uzun menzilleri, yüksek silah kapasiteleri ve elektronik podları (L175M Khibiny) ile güçlü bir oyuncudur. Büyük ebatları ile radarda büyük bir iz bıraktığı düşünülen Su-35’in hava girişlerinde ve kanopisinde iyileştirmeler yapılmış ve radar absorve eden (RAM) malzemeler kullanmıştır. Büyük bir coğrafyada görev yapmanın doğasında; yüksek irtifalara çıkabilen, yüksek silah kapasitesine sahip uzun menzilli uçaklara ihtiyaç vardır. Bu gereksinimler beraberinde büyük bir uçağı getirmektedir. Düşük görünürlük kabiliyeti hava muharebesine girildiğinde sizi oyuna 1-0 önde başlatmaktadır. Fakat menzil, bu kabiliyeti ne kadar süre ve hangi uzaklıklarda sergileyebileceğiniz konusunda belirleyicidir. F-22’in gövdesi düşük görünürlük amacıyla küçük tutulmaya çalışılmıştır. Bu nedenle taşıdığı yakıt miktarını artırabilmek için harici drop tanklar kullanılmaktadır. Angajman öncesi bu tanklar bırakılarak düşük görünürlük tekrar sağlanmaktadır.

Meteor Konfigürasyonu

Rafael & Typhoon gibi uçakların güçlü yönü farklı görevler arasında kolayca geçiş yapabilmeleridir. AESA radar teknolojilerini ve Meteor füzelerini kullanabilen bu uçaklar hava üstünlük ve savunma görevlerinde önemli bir kuvvet çarpanı elde etmişlerdir. İngiltere izlediği strateji ile envanterine giren F-35A ve yeni uçak gemileri için sipariş verdiği F-35B uçakları ile düşük görünürlük gerektiren stratejik hava yer saldırılarını icra ederken, sahip olduğu Typhoon & Meteor konfigürasyonu ile hava üstünlük & hava savunma ve saldırı görevleri arasında geçiş yapabilecektir. Meteor füzeleri büyük arka kanatları nedeniyle F-35 lerin gövde içine sığmamaktadır. MBDA hâlihazırda 2 adet Meteor füzesini F-35B’lerin gövde içine sığdırma çalışmalarına devam etmektedir. 2024’te tamamlanması beklenen program ile yüksek irtifa performansı F22, Rafael ve Typhoon’a kıyasla düşük olan F-35’in BVR kapasitesi büyük oranda artacaktır.

Uzak doğuda yükselen güç Çin 2018’in başlarında operasyonel olarak dünyanın üçüncü düşük görünürlüklü 5. Nesil uçağı olan J-20’yi envanterine dâhil etmiştir. J-20 büyük gövdesi ile sahip olduğu düşünülen uzun menzilli füzeleri ve uçuş menzili sayesinde deniz ve hava kuvvetlerine karşı geçişe kapatma ve alan hâkimiyeti veya erişim/alan reddi (Area Denial) görevlerine odaklanacağı düşünülmektedir. Kısa bir özet geçtikten sonra en tehlikeli uçaklarımızın listesine bir bakarsak;

Hava Üstünlük

1) F-22

 6 x AIM-120C-5 + 2 x AIM-9M (1 x 20-mm top)

2) Typhoon ve Refale (Meteor ve AESA radar ile donatıldıklarında)

Typhoon RAF 6 x AIM-120C-5, 2 x AIM-132 (1 x 27-mm top)

Rafale 6 x MICA (muhtemelen gerektiğinde 8 adet de taşıyabilir, 1 x 30-mm top)

3) F-15 ve Su-35 ( ikisini birbirinde ayırabilmek için daha fazla bilgiye ihtiyacımız var)

F-15 6 x AIM-120C-7, 2 x AIM-9X (1 x 20-mm top)

Su-35 6 x R-77, 4 x R-73 (1 x 30-mm top)

4) J-11 ve Su-30

J-11 6 x PL-12, 4 x PL-10 (ya da R-73E) + ( 1 x 30-mm top)

Su-30  6 x R-77, 4 x R-73 (1 x 30-mm top)

Hava Savunma

1) F-22 (Hava üstünlük konfigürasyonunda)

6 x AIM-120C-5 + 2 x AIM-9M (1 x 20-mm top)

2) Gripen ve MiG-31

Gripen 4 x MBDA Meteor + 2 x IRIS-T (1 x 27-mm top)

Mig-31 4 x R-33, 2 x R-40TD (1 x 23-mm top)

3) Typhoon ve Rafale (Meteor ile donatılmaları takdirde Gripen’den daha iyiler)

Typhoon RAF 6 x AIM-120C-5, 2 x AIM-132 (1 x 27-mm top)

Rafale 6 x MICA (muhtemelen gerektiğinde 8 adet de taşıyabilir, 1 x 30-mm top)

4) F-15, Su-35, J-11, F-35( F-35’in çok sayıda uzun menzilli füzeye sahip olmaması ve düşük manevra enerjisi nedeniyle listeye yerleştirmekte zorlandık)

 F-15 6 x AIM-120C-7, 2 x AIM-9X (1 x 20-mm top)

Su-35 6 x R-77, 4 x R-73 (1 x 30-mm top)

J-11 6 x PL-12, 4 x PL-10 (ya da R-73E) + ( 1 x 30-mm top)

F-35 4 x AIM-120C-5 (1 x 25-mm top)

5) J-20

6) Su-30 ve F-18E/F

Su-30  6 x R-77, 4 x R-73 (1 x 30-mm top)

Su-30  6 x R-77, 4 x R-73 (1 x 30-mm top)

F-18 6 x AIM-120C-7  + 2/4 AIM-9X ) (1 x 20-mm top)

Eskort

1) F-22 (Hava üstünlük konfigürasyonunda)

6 x AIM-120C-5 + 2 x AIM-9M (1 x 20-mm top)

2) Su-35/J-11/Su-30 (Yüksek yakıt kapasiteleri nedeniyle)

Su-35 6 x R-77, 4 x R-73 (1 x 30-mm top)

J-11 6 x PL-12, 4 x PL-10 (ya da R-73E) + ( 1 x 30-mm top)

Su-30  6 x R-77, 4 x R-73 (1 x 30-mm top)

3) F-35 (Kendine eskortluk yapabildiği durumlarda)

4 x AIM-120C-5 (1 x 25-mm top)

4) Typhoon ve Rafale (Meteor ile donatılmaları halinde daha üst sıralamada yer alacaktır)

Typhoon RAF 6 x AIM-120C-5, 2 x AIM-132 (1 x 27-mm top)

Rafale 6 x MICA (muhtemelen gerektiğinde 8 adet de taşıyabilir, 1 x 30-mm top)

Genel olarak, sıralama tam olarak neye ihtiyacınız olduğuna göre değişebilmektedir. Fakat birçok senaryoda en iyi BVR savaş uçağı F-22’dir, aynı zamanda hava savunma içinde ideal bir uçaktır. Sıralamada ABD dışında genel olarak göze çarpan uçaklar Typhoon & Rafale’dir. Doğu ülkeleri için SU-35S, Mig-31 ya da J-20. Eğer hava sahanızı savunmak önceliğiniz ise F-22, Gripen, MiG-31 ve muhtemel J-20 güçlü adaylar. Sadece tek tip bir uçağa sahip olmanızı gerektiren sınırlı bir hava kuvvetleri bütçeniz varsa ideal çözüm Gripen’dir. Fakat büyük bir coğrafyada operasyonel olmanız gerekiyorsa Su-35 ya da tanker destekli F-35′ler (Meteorlar operasyonel olduğunda) daha uygun bir seçenek olarak gözükmektedir. Önümüzdeki yıllarda hava kuvvetlerinin görüş ötesi angajman kabiliyetlerini sizler için takip ederek listemizi güncellemeye devam edeceğiz.

Kıvanç Emir Örken 

İletişim: Kivancemir1984@hotmail.com

Twitter: @EmirLouise

Yazarın diğer yazıları:

Havadan Taşınabilir Obüs (BORAN) Projesi ve Özel Detaylar

Çin’in yeni nesil savaş uçağı Chengdu J-20’ye ilk bakış

Avrupa Semalarında iki Rakip Typhoon & Rafale

Zorlu Arazide Harekât Konsepti

Kaynaklar

http://www.kokpit.aero/hava-hava-fuzelerinden-kacis?filter_tag=amraam&sort=pd.name&order=ASC

https://www.defenceturk.net/gokyuzundeki-katil-%D1%81y-35-nato-kod-adi-ile-flanker-e

https://www.defenceturk.net/cinin-yeni-nesil-savas-ucagi-chengdu-j-20ye-ilk-bakis

http://defense-update.com/20170421_f35_meteor.html

https://hushkit.net/2017/05/16/the-top-fighter-aircraft-of-2017-bvr-combat/

http://www.kokpit.aero/hakan-kilic-gorus-otesi-hava-sahasi-1

Rasim Anıl KUNT

Defence Turk Kurucu Ortağı, makine mühendisliği öğrencisi, savunma ve ulusal güvenlik konularıyla yakından ilgileniyor. Amatör olarak video editlemeyi ve fotoğraf çekmeyi seviyor.