NATO’nun 2020 Raporu; 2030 Planı, Baltık, Karadeniz ve Değerlendirmeler

NATO Genel Sekreteri 2020 Yılı raporu 16 Mart 2021’de yayımlandı. Genel Sekreter Jens Stoltenberg’in imzası ve “NATO 2030: İttifak’ın Geleceğe Hazır Olması” başlığı ile yayımlanan giriş yazısında okuyucuları 2020 en popüler konusu COVID-19 pandemisi karşılıyor.

Stoltenberg, COVID-19’un her alanda olduğu gibi güvenlik alanında da etkili olduğunu ve gerilimi büyüttüğünü belirtirken NATO’nun Atlantik-Avrupa bölgesi güvenliğini sağlamasını azaltmadığını ve faaliyetlerin sürdüğünü belirtti. Yazıda NATO genelinde yarım milyondan fazla askerin pandemideki sivil faaliyetleri desteklediğini sahra hastanelerinin inşası, lojistik faaliyetler ve sınır emniyeti gibi konularda görev aldığını belirtti. Stoktaki ventilatörlerin müttefiklere verildiği belirtildi.

Stoltenberg İttifak’ın geleceğe hazırlanması için NATO 2030 girişiminin başlatıldığını ifade ederek NATO’daki ulusların ancak Kuzey Amerika ve Avrupa’nın beraber çalışarak korunabileceğini belirtti. Stoltenberg transatlantiğin başa çıkabileceği büyük zorlukları Rusya’nın saldırgan eylemleri, uluslararası terörizm, daha karmaşık siber saldırılar, Çin’in yükselişi, yıkıcı teknolojiler ve iklim değişikliğinin güvenlik sonuçları olarak nitelendirdi.

NATO 2030

Aralık 2019 Liderler Toplantısında, NATO Devlet ve Hükümet Başkanları Genel Sekreter Jens Stoltenberg’den NATO’nun geleceği hakkında ileriye dönük bir değerlendirme yapmasını istedi. Bu nedenle, İttifak’ı daha da güçlendirme girişimi olan ‘NATO 2030’u başlattı.

“Benim NATO 2030 vizyonum NATO’yu yeniden keşfetmekle ilgili değil. Bu, güçlü İttifakımızı daha da güçlendirmekle ilgilidir. Askeri açıdan güçlü. Politik olarak daha güçlü. Ve daha küresel.”
-NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg, NATO 2030 girişiminin başlatılması hakkında. 8 Haziran, 2020

NATO 2030 girişiminin üç temel hedefi bulunuyor:

1. Güçlü bir askeri ittifak olarak kalmak. Vizyon çerçevesinde kara, hava, deniz, siber uzay ve uzayda ittifakın gücünü artırmak, savunmayı güçlendirmek.
2. NATO’yu siyasi olarak güçlü tutmak. Transatlantikteki dayanışma ve koordinasyonu artırarak yeni nesil tehditlere siyasi olarak da cevap verebilmek.
3. NATO’nun küresel bir yaklaşım benimsemesini sağlamak. NATO her ne kadar bölgesel bir ittifak olsa da yaklaşık bir milyarlık NATO vatandaşlarının güvenliğini sağlamak üzere siber tehditler, iklimsel problemler ve yükselen Çin etkisi gibi küresel zorluklara cevap verebilmek.

NATO 2030 girişimi askeri tehditler dışında iklim değişikliği konusuna azami derecede önem gösteriyor. Raporda iklim değişikliği konusuna NATO içerisinde karbon emisyonlarının düşürülmesi gibi konularda aksiyon alınacağı belirtiliyor.

Kuvvetleri Dağıtma, Hazırlığı Artırma, Yanıt Verme Süresini Hızlandırma

NATO 2020’de Baltık Denizi bölgesindeki faaliyetlerini artırdı. Estonya’da Birleşik Krallık, Letonya’da Kanada, Litvanya’da Almanya ve Polonya’da Amerika Birleşik Devletleri liderliğindeki dört tabur büyüklüğünde çok uluslu ve savaşa hazır muharebe grubunu bulundurmayı sürdürdü.

NATO’nun ifadesiyle Baltık’taki faaliyetler “İttifak’ın dört bir yanından gelen askerlerin katkılarıyla ve ev sahibi ülkelerin birlikleriyle yan yana çalışan bu konuşlandırmalar, Müttefik dayanışmasının somut bir örneğini ve toplu savunma taahhüdünü” temsil ediyor. 2020’de savaş grupları 36’dan fazla ortak eğitim faaliyeti ve tatbikatı gerçekleştirdi.

2020’de NATO’nun İleri Varlığı

Müttefikler Karadeniz Bölgesinde, karada, denizde ve havada ileri bir mevcudiyeti desteklemek için kuvvet ve yetenekleri ile katkıda bulundular. Müttefiklerin kara kuvvetlerini eğitmek için çok uluslu bir çerçeve tugayı Romanya Craiova’da bulunmakta. 

NATO’nun ileri varlığı, bir toplu savunma senaryosunda NATO Çok Yüksek Hazırlık Ortak Görev Gücü (5 bin askerlik kuvvet) ve daha büyük NATO Mukabele Gücü’nün (yaklaşık 40 bin asker) yanı sıra müttefiklerin ek yüksek hazırlıklı kuvvetleri ve NATO’nun daha ağır takip kuvvetleri tarafından desteklenmesini sağlamak için bir takviye stratejisi ile kuvvetlendirilmektedir. 

2020’de müttefikler, NATO Hazırlık Girişimi’ne katkıda bulunarak 30 gün veya daha kısa sürede kullanıma hazır 30 mekanize tabut, 30 hava filosu ve 30 savaş gemisine sahip olma taahhüdünü yerine getirdiler. Müttefikler şimdi daha büyük oluşumlar oluşturarak girişimin uygulanması üzerinde çalışıyorlar. NATO Hazırlık Girişimi, İttifak’ın tehditlere kısa sürede yanıt verebilmesini ve ulusal kuvvetleri karada, havada ve denizde – ister krize müdahale isterse yüksek yoğunluklu savaşlarda olsun – hızla takviye edebilmesini sağlamaya yardımcı olmaktadır.

NATO’nun Denizcilik Duruşu: Denizde Güvenlik

İttifak, Hazır Deniz Kuvvetleri ile denizdeki varlığını en yüksek hazırlık düzeyinde sürdürdü. NATO’nun Amerika Birleşik Devletleri’ndeki yeni Atlantik Komutanlığı Müşterek Kuvvet Komutanlığı Norfolk, Eylül 2020’de faaliyete geçtiğini ilan etti. Yeni Komuta, Kuzey Amerika’dan Avrupa’ya kadar çok önemli takviye ve ikmal rotalarını güvende tutacak.

Havada Caydırıcılık ve Savunma: NATO’nun Entegre Hava ve Füze Savunması

NATO’nun Entegre Hava ve Füze Savunması, İttifak topraklarını hava ve füze tehditlerine karşı korumak için çok önemlidir. Daha fazla sayıda devletin NATO topraklarına ulaşabilen veya kuvvetlerini riske atabilen balistik ve seyir füzeleri edindiği ve konuşlandırdığı göz önüne alındığında bu önem artmaktadır.

NATO’nun ayrıca Çin ve Rusya tarafından sergilenenler gibi giderek daha karmaşık hale gelen hipersonik füze sistemlerinin gelişimini de hesaba katması gerekiyor. Buna ek olarak, insansız hava sistemleri de devlet ve devlet dışı aktörler tarafından Müttefik topraklarına ve nüfuslarına yönelik potansiyel tehdidi artıracak şekilde giderek daha fazla kullanılmaktadır.

NATO özellikle Rusya’nın ihlali nedeniyle Orta Menzilli Nükleer Kuvvetler (INF) Antlaşması’nın sona ermesiyle Entegre Hava ve Füze Savunmasının etkinliğini sağlamak için gelişmiş komuta ve kontrol sistemlerini geliştirmek için yatırım yapmaya devam etmektedir. Barış zamanında NATO’nun iki ana hava ve füze savunma görevi var: Hava Polisliği ve Balistik Füze Savunması.

Hava Polisliği alanında 2020 yılında Yunanistan ve İtalya, Arnavutluk ve Karadağ’a Hava Polisliği desteği sağlamaya devam ederken, Macaristan ve İtalya Slovenya’yı destekledi. Ayrıca NATO, en yeni üyesi olan Kuzey Makedonya’ya da benzer bir düzenleme sağlamayı kabul etti. Hava Polisliği yeteneklerinin rotasyonel konuşlandırmaları Baltık Devletleri ve İzlanda’ya destek sağladı. 2020’de NATO uçakları, NATO’nun Hava Polisliği misyonu çerçevesinde yaklaşık 400 kez scramble (acil kalkış) yaptı. Bu scramble’ların çoğunu Rusya tetikledi. 

NATO Balistik Füze Savunma misyonu, Avrupalı Müttefik nüfusları, bölgeleri ve kuvvetleri potansiyel olarak Avrupa-Atlantik alanının dışından fırlatılan balistik füzelere karşı korur. Misyonun ana kaygısı, NATO topraklarına ulaşabilecek füzelerin geliştirildiği ve İran veya Suriye gibi ülkelerde konuşlandırılan füzelerdir.

NATO’nun Balistik Füze Savunması misyonu, Müttefikler tarafından sağlanan ve NATO komuta ve denetimi altına yerleştirilen varlıkları kullanır; ABD radarları ve önleyicileri Romanya, İspanya, Türkiye ve Polonya’da konuşlandırılmıştır. Konuşlandırmanın amacı, saldırgan balistik füzeleri tespit etmek, izlemek ve engellemek için ulusal sensörlerin ve silah sistemlerinin takılabileceği bir platform sağlamaktır.

NATO Uzay Politikası

Müttefikler İttifak’ın güvenliğini sağlamak için 2019’da uzayı kara, hava, denizcilik ve siber uzay ile birlikte NATO’nun yeni bir harekat alanı olarak kabul ettiler. Ekim ayında Müttefik Savunma Bakanları, Almanya’nın Ramstein kentindeki Müttefik Hava Komutanlığı’nda bir NATO Uzay Merkezi kurmayı kabul etti. Uzay Merkezi, NATO misyonlarını desteklemek, bilgi paylaşmak ve Müttefiklerin çabalarını koordine etmek için bir odak noktası görevi görecek.

Siber Uzayda Caydırıcılık ve Savunma

İttifak’ın yaptığı her şey için güvenli bir siber uzay şarttır. Bu nedenle siber savunma, NATO’nun toplu savunma temel görevinin bir parçasıdır. NATO, şiddetli bir siber saldırının kendisini Washington Antlaşması’nın 5. Maddesini uygulamaya götürebileceğini açıkça belirtmiştir. NATO, siber uzayda da karada, havada ve denizde olduğu kadar etkili olmasını sağlamak için doktrinler geliştirmeye ve eğitim ve tatbikatlar yapmaya devam etmektedir. 2020’de NATO ilk siber doktrinini yayınladı. Bu, siber uzay operasyonlarının yürütülmesi için rehberlik sağlamak için önemli bir adım.

Nükleer Silahlar, Rusya ve Müttefikler

NATO 2020 yılında emniyetli ve güvenli bir nükleer caydırıcılık sağlamak için çalışmaya devam ederken Rusya, nükleer cephaneliğini ve füze kuvvetlerini Müttefik güvenliğini zayıflatacak ve Moskova’nın niyetleri üzerine kötümser bir belirsizlik yaratacak şekilde modernize ediyor. Rusya’nın birçok çift kullanımlı füze sistemi de dahil olmak üzere nükleer silahlara yaptığı yatırım NATO’da ciddi endişelere yol açıyor.

Müttefikler Haziran 2020’de güçlendirilmiş hava ve füze savunması, gelişmiş konvansiyonel yetenekler, istihbarat ve tatbikatlar da dahil olmak üzere dengeli bir siyasi ve askeri önlemler paketi üzerinde anlaştı. Ayrıca NATO’nun nükleer caydırıcılığını “emniyetli, güvenli ve etkili” tutmak için ek adımlar atmaya karar verdiler. Bu adımlar şunları içermekte:

• Çift yetenekli uçak yeteneklerinin dayanıklılığına odaklanarak NATO’nun nükleer altyapısının ve kuvvetlerinin güvenilirliğini ve etkinliğini sürdürmek
• Rusya’nın SSC-8 (2500 km menzilli, 450 kg harp başlığına sahip ve 6-8 metre boylarında kara tabanlı seyir füzesi) orta menzilli seyir füzesini veya başka füze sistemini kullanarak “Müttefik birliğini baltalamak veya bir krizde tırmanışı kontrol altına almak için yanlışlıkla kullanabileceğine asla inanmamasını” sağlamak.
• Herhangi bir tehdide zamanında ve etkili yanıt verebilmek için NATO’nun nükleer karar alma yeteneklerini daha da iyileştirmek.
• Modern zorluklara karşı nükleer komuta, kontrol ve iletişim altyapısının dayanıklılığını ve etkililiğini artırmaya devam etmek.
• Yeni gelişen teknolojilerin ve potansiyel düşmanların yeteneklerindeki gelişmelerin bir adım önünde olmak.

Raporda NATO’nun nükleer caydırıcılığı sürdürmekte kararlı olduğu ancak Avrupa’ya yeni kara tabanlı nükleer füzeler konuşlandırılması niyetinin olmadığı net bir biçimde vurgulanıyor.

Raporda Doğrudan NATO Genel Sekreterinin ağzından verilen beyanatlar NATO’nun nükleer silah karşıtı olduğu ancak dünyada nükleer silah varlığının sürdüğü sürece NATO’nun nükleer bir ittifak olarak kalacağını güçlü bir şekilde belirtiyor.

Önerilen İçerik:

2020’de nükleer silah sayısında azalma var

Rusya ve NATO Müttefiklerinin Nükleer Silah Sistemleri

Rusya, bir dizi yeni nükleer silah geliştirmek de dahil olmak üzere, nükleer cephaneliğinin ve dağıtım sistemlerinin boyutunu ve kapsamını genişletiyor. Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Krallık ve Fransa, Soğuk Savaş’ın sona ermesinden bu yana cephaneliklerini önemli ölçüde azalttı ve İttifak’ın Avrupa’daki nükleer konumu on yıldan fazla bir süredir değişmedi. Çin de nükleer yeteneklerini modernize ediyor, ancak Pekin gelişmeleri konusunda şeffaf değil.

Raporda yer alan mali konular ile ilgili bölüm Defence Expenditure of NATO Countries (2013-2020) raporundan yola çıkılarak hazırlanmıştır. Bu raporun içerikleri ve bunların değerlendirmeleri Defence Turk tarafından işlenmiştir:

NATO Ülkelerinin Savunma Harcamaları | 2012-2019

NATO’yu Modernleştirmek

NATO 2020’de, daha karmaşık bir güvenlik ortamının zorluklarını karşılayacak şekilde adapte oldu. İttifak, yapılarını ve yeteneklerini modernize etmeye devam etti ve gelişen ve yıkıcı teknolojilerle ilgili çabalarını iki katına çıkardı.

Teknolojik hakimiyet her zaman NATO’nun başarısının anahtarı olmuştur. Ancak bu hâkimiyet şimdi değerlerimizi paylaşmayanlar tarafından sorgulanmaktadır. Bu yüzden çabalarımızı iki katına çıkarmalıyız.
-NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg

İttifak’ın askeri omurgası olan NATO Komuta Yapısı değişen güvenlik ortamına uyum sağlamaya devam etti. 2018’den bu yana 1.200’den fazla ek görev oluşturuldu. Birliklerin ve ekipmanların Avrupa’ya ve Avrupa dışına hızlı hareketini destekleyen Almanya’nın Ulm kentindeki Müşterek Destek ve Yetkilendirme Komutanlığı Eylül 2019’da faaliyete geçti. Eylül 2020’de, Norfolk, Virginia’daki (ABD) Müşterek Kuvvet Komutanlığı ilk operasyonel kapasiteye ulaştı. Bu yeni komuta, transatlantik deniz iletişim hatlarının korunmasına odaklanıyor. Belçika’nın Mons kentindeki Müttefik Operasyon Komutanlığı’ndaki Siber Uzay Operasyonları Merkezi de 2020’de faaliyete geçti. Bu merkez, siber uzaydaki NATO operasyonlarını koordine ederek, siber uzay durumsal farkındalık sağlayarak riskleri değerlendirir ve karar verme süreçleri ile planlama ve tatbikatları desteklemektedir.

Ekim 2020’de Müttefikler, Müttefik uzay faaliyetlerinin koordinasyonuna yardımcı olmak için Almanya’nın Ramstein kentindeki Müttefik Hava Komutanlığında bir NATO Uzay Merkezi kurmaya karar verdiler.

2020 Çok Uluslu Yetenek Projeleri

2020’de 20 Müttefik, geniş bir yetenek yelpazesini kapsayan dört yeni Yüksek Görünürlüklü Proje başlattı:

• NATO Uçuş Eğitimi Avrupa girişimi, Avrupalı Müttefiklerin sistematik olarak bağlantılı olmayan çok sayıda eğitim tesisi işlettiği gerçeğini ele almak için Avrupa çapında bir pilot eğitim kampüsleri ağı oluşturmayı amaçlamaktadır. Girişim, savaş uçakları, sabit kanatlı uçaklar, helikopterler ve uzaktan kumandalı hava sistemlerine adanmış olanlar da dahil olmak üzere tüm hava mürettebatı yelpazesine hitap ediyor.  
• Modüler Yer Tabanlı Hava Savunma projesi, entegre bir komuta ve kontrol sistemi etrafında sistematik bir modüler yetenek oluşturarak tüm hava ve füze tehditlerine daha çok yönlü ve esnek bir çözüm geliştirmeyi amaçlamaktadır.
• Hızlı Yerleştirilebilir Mobil Karşı Saldırı Roketleri, Müttefik kuvvetlerin dayanıklılığını artırmak için yönlendirilmiş enerji temelli yetenekler gibi yenilikçi çözümlerin geliştirilmesine ve satın alınmasına odaklanmaktadır.
• Yeni Nesil Döner Kanat Kabiliyeti (NGRC) teknolojide, üretim yöntemlerinde ve operasyonel konseptlerde çok çeşitli ilerlemelerden yararlanarak yepyeni bir çok rollü dikey kalkışlı platformu tasarlamayı ve potansiyel olarak geliştirmeyi amaçlamaktadır.

2020, mevcut Yüksek Görünürlük Projelerinde de önemli ilerleme kaydetti:

• Havadan Karaya Hassas Güdümlü Mühimmat çalışması kapsamında, katılan ülkeler ikinci çok uluslu satın alma döngüsünden mühimmat aldı, yüzde 15-20 oranında maliyet tasarrufu ve programdan bir yıl öncesine kadar teslimat sağladı.
• Özel Harekat Kuvvetleri havacılarını eğitmek için özel olarak ayrılmış “Çokuluslu Özel Havacılık Programı” kapsamında sunulan eğitim modülünden ilk sınıf mezun oldu. Hırvatistan’ın Zadar kentindeki eğitim tesisi resmi olarak Aralık 2019’da açıldı.
• Karma Özel Harekat Bileşen Komutanlığı Aralık ayında tam olarak faaliyete geçti. Komutanlık NATO operasyonlarını desteklemek için Özel Harekat Kuvvetlerini yönetebilecek ve koordine edebilecek.

Çok Rollü Tanker Taşıma Yeteneği

NATO ve AB’nin ortaklaşa geliştirdiği Çok Rollü Tanker Taşıma Yeteneği çerçevesi kapsamında ilk üç uçak, Hollanda’nın Eindhoven kentindeki çok uluslu filoya teslim edildi. Filo, uzun menzilli hava görevleri gerektiren operasyonların yanı sıra gerekirse tıbbi tahliye gerektiren operasyonların desteklenmesinde hayati önem taşıyan havadan havaya yakıt ikmali sağlamak için katılımcılar (Belçika, Çekya, Almanya, Lüksemburg, Hollanda ve Norveç) tarafından kullanılacak.

Havacılık Yetenekleri

2020 yılında NATO’nun hava yeteneklerinin modernizasyonunun devam ettiğine tanık olundu. Hızlı hava hareketliliği, standardizasyon ve gelecekteki gereksinimlerin belirlenmesi alanlarında, sivil-asker işbirliği ile desteklenen önemli kilometre taşları elde edildi. COVID-19’un patlak vermesiyle Kuzey Atlantik Konseyi, Mart ayında ilk kez NATO Hızlı Hava Hareketliliği sürecini harekete geçirdi. Başlangıçta kriz konuşlandırması için planlanan NATO personeli, Avrupa çapında tıbbi malzemelerin engellenmeden hava taşımacılığı konusunda Müttefikleri ve ortakları desteklemek için Hızlı Hava Hareketliliği sürecini uyguladı. Girişim, hava trafik kontrolünü ve diplomatik izinleri hızlandırmak için benzersiz bir NATO çağrı işareti kullanarak askeri yardım uçuşlarının prosedürlerini basitleştiriyor – aksi takdirde birkaç gün sürebilecek bir süreç. 

NATO’nun Misyonları

Kararlı Destek Misyonu

Kararlı Destek Misyonu, Afgan güvenlik güçlerini ve kurumlarını eğitmek, tavsiyelerde bulunmak ve onlara yardımcı olmak için NATO liderliğinde bir misyondur. Misyon, 12 Aralık 2014 tarihinde oybirliğiyle kabul edilen Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi Kararı 2189 tarafından da desteklenmektedir. 2020’de Kararlı Destek Misyonu 38 NATO Müttefiki ve ortağından yaklaşık 16.000 askerden oluşuyordu.

38 Birlik – Katkıda Bulunan Milletler (Haziran 2020 itibariyle)

Kosova Gücü

NATO liderliğindeki Kosova Gücü (KFOR) misyonu, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 1999 tarihli 1244 Kararı gereği Kosova’daki tüm topluluklar için güvenli ve emniyetli bir ortamın ve hareket özgürlüğünün korunmasına katkıda bulunmaktadır

27 Birlik – Katkıda Bulunan Milletler (Haziran 2020 itibariyle)

Raporun Ardında Kalan: Değerlendirmeler

Yukarıda bir önemli bölümleri seçilerek aktarılan ve NATO’nun kozmopolitliğini içeriğine yansıtan rapor 2020 yılını içeren tüm raporlar gibi ciddi oranda COVID-19 vurgusu taşımakta. Raporda, NATO’nun süreç içerisindeki rolünün ve özellikle lojistik anlamdaki hakimiyetinin COVID-19 ile mücadeleye ciddi anlamda katkı sağladığı belirtilmektedir.

Askeri misyonlar açısından özellikle Baltık ve Karadeniz bölgesinde yapılan faaliyetler NATO’nun mevcut askeri varlığının en büyük fiili yansıması olarak lanse edilmekte. Haksız sayılmasa da bu bölgelerde yapılan faaliyetlerdeki sinematik ve ilgi çekici tatbikat görüntülerinin NATO’nun güney kanadında, Sicilya’nın yüzlerce kilometre güneyindeki Libya’da bulunan Rus varlığına yönelik bilgi notu dahi içermemesi yapılanların ciddiyetinin sorgulanmasına neden olmakta.

Meraklı bir göz ile İttifak’ın gelecekteki rolüne bakıldığında raporda Çin ve siber uzay konuları parıldıyor. Raporun başlangıcından İttifak’taki reformlara kadar yer alan pek çok başlıkta “yükselen Çin” etkisinin önemli bir çekince kaynağı haline geldiği ifadesi vurgulanmakta. Bu vurgulamadan İttifak’ın çeşitli etkilerinin transatlantik bölgesini aşacağı yargısına varmak çok yanlış olmayacaktır. Halihazırda raporun kendisinde de bu doğrultuda önemli gönderme bulunmaktadır. Transatlantik bölgesi güvenliği için dünyanın kalanına da bakılması gerektiği raporda açıkça vurgulanmaktadır. Hala açık tehdit olarak Rusya gözükmeye devam etse de gelecekte Çin’in NATO raporlarındaki yükselen çekince olacağı tartışmasız bir gerçek olarak karşımızda durmaktadır.

Bununla birlikte NATO’nun caydırıcılık etkisinin bulunduğu infografiğe bakıldığında 30 müttefik ülkenin son derece farklı doğrultularda izlediği siyasete rağmen hava polisliği, balistik füze savunma ağı gibi oluşturulan caydırıcılık unsurları önemli bir başarı unsuru.

Fatih Mehmet

Defence Turk Genel Yayın Yönetmeni. Kocaeli Üniversitesi Bilgisayar Programcılığı mezunu ve amatör fotoğrafçı. Teknoloji, otomotiv ve uluslararası ilişkiler meraklısı. Savunma sanayii araştırmacısı.